مهم ترین نیاز عاطفی و روانی کودک در محیط خانواده، مهر و محبت، و توجه و احترام است.
کمبودهای عاطفی کودکان، صدمات جبران ناپذیری به آینده آنان وارد میسازد. کودک باید احساس کند که او را دوست دارند و همان طوری که هست او را قبول دارند این احساس کودک، باعث حس خودارزشی او می شود و از طرفی حس ایمنی و نیاز عاطفی کودک ارضا می گردد.
تحقیقات نشان می دهد که ریشه بسیاری از ناسازگاریهای دوران جوانی و بزرگسالی از دوران کودکی آنان نشأت می گیرد. اگر پدر و مادر بتوانند با رفتار و کردار خویش، نیازمندیهای عاطفی کودکان خود را برآورند، مسلما در بزرگسالی از شخصیت سالمی برخوردار می شوند. اشخاصی که در کودکی، در محیط خانواده از والدین خود طعم محبّت را نچشیده اند، بخصوص محبّت مادر را، در بزرگسالی از شخصیت سالمی برخوردار نمی شوند و به گروههای بزهکار گرایش پیدا می کنند و بیماری های روانی بیشتر در میان آنان گسترش پیدا می کند.
به همین دلیل است که پیامبر بزرگ اسلام(ص) می فرمایند:
«و قرّوا کبارکُم و ارحَموا صِغارَکُمْ؛3 بزرگسالان خود را احترام گذارید و نسبت به کودکان خویش ترحم و عطوفت نمایید.»
حضرت امام علی(ع) نیز در نزدیکهای وفاتش وصیت میکرد که:
«وارحَمْ مِن اهلِکَ الصَّغیر وَ وَقّر مِنْهُم الْکَبیر؛4 در خانواده خود با کودکان مهربان باش و بزرگترها را احترام کن.»
امام صادق(ع) در همین مورد می فرمایند: «کسی که نسبت به فرزند خود محبّت بسیار دارد، مشمول رحمت و عنایت مخصوص خداوند متعال است.»
تحقیقات نشان می دهد، نوزادانی که در آغوش گرم و مهرگستر مادر تغذیه می کنند، تنها تغذیه جسمی نمی شوند، بلکه از حیث روحی نیز تغذیه می گردند. زمانی که کودک در آغوش مادر قرار می گیرد، صدای قلب مادر، به کودک آرامش و امنیت خاطر می بخشد. مادرانی که به شیردادن کودکان خود علاقه مند نیستند و آنها را با بی میلی و نارضایتی در آغوش می گیرند، حالات در خود فرورفتگی و بیحسی در کودکان خود به وجود می آورند.
روانشناسان، نخستین ارتباط چشمی میان مادر و کودک، در لحظه حساس تولّد نوزاد را زمان «شوق دیدار» می نامند. این ارتباط چشمی، زمینه ساز شروع واکنشهای غریزی مولود است. این رابطه که حاصل احساس و عواطف مادری است نشأت گرفته از تغییراتی است که در ترکیب و ایجاد ترشحات غدد داخلی به وجود آمده و برای مادر موجب سلسله رفتارهای غریزی شده است، که نقش بارزی در حفظ و مراقبت صمیمی کودک به عهده دارد. اگر مادر موقع ارضای نیازهای کودک، محبّت لازم را ابراز دارد، اوّلین تجارب اجتماعی کودک نیز خوشایند خواهد بود. مادر باید بین مراقبت بیش از اندازه و عدم مراقبت، موازنه ایجاد کند.
توجه کافی و ابراز عواطف واقعی، اصیل و پایدار و به طور کلی روابط مادرانه قوی، باعث میشود که کودک دنیا را امن و قابل اطمینان بیابد و رشد طبیعی و سلامت شخصیت او تضمین شود.
مطالعه بر رفتار کودکانی که در پرورشگاه ها بزرگ شده اند، نشان می دهد که اغلب آنان در معرض محیط نامناسبی از نظر عاطفی قرار می گیرند، چنین کودکانی از تماس احساساتی و هیجانی گرم خانواده محروم هستند، و چون از مشاهده قیافه های مهربان و با عاطفه اولیه محروم هستند، در مسیر زندگی نمی توانند چهره معلمان و دیگران را جانشین قیافه های دوست داشتنی پدر و مادر خود سازند، در نتیجه فاقد محرک های شخصی و فرصتهایی برای ایجاد رشد عاطفی و حس اطمینان و امنیّت هستند و نمی توانند روابط صحیح با دیگران برقرار کنند.
به عبارت دیگر، جامعه پذیری هرگز در چنین کودکانی، ریشه نگرفته است و این کودکان محبّت ندیده، همواره دچار فقر عاطفی هستند، خلقی توأم با واکنش شدید و کودکانه پیدا میکنند و ممکن است بیشرم، ظالم و مخرّب باشند.
چون کودک تجارب اولیه خود را از محیط خانواده کسب می کند، ادراکات و تعبیرات او در پی کسب این تجارب، طرح ریزی می گردد. و تجارب دوران بعد که شباهت هایی به تجارب اولیه دارد، با آنها ارزیابی می شود. این انتقال روش و سلوک افراد، که از روابط خانوادگی سرچشمه می گیرد و بعدا به افراد دیگر منتقل می شود، در ارتباط با دیگران تأثیر به سزائی دارد.
اگر والدین، از حساسیت عاطفی بهره کافی نداشته باشند، کودک از راه تقلید و ساختار همانند سازی، خویشتن را همانند پدر و مادر می کند و ناخودآگاه از رفتار آنها شکل می گیرد و مانند آنها بی مهر و عاطفه بار می آید.
والدین باید بدانند که محیط خانواده محلی است که کودک در آن مسائل مختلفی را فرا میگیرد. گاهی والدین آگاهانه چیزهایی به کودک می آموزند، ولی در موقعیتهای متعدد، کودک از طرز کار و رفتار والدین چیزهایی یاد می گیرد که خود آنها متوجّه نیستند. بعضی والدین اشتباها چنین فکر می کنند که فقط هنگامی که رفتار و کردار خوبی دارند، مورد سرمشق و الگو واقع می شوند، در حالی که آنها همیشه و در همه حال سرمشق و الگوی کودکان خود هستند و در همه حال کودکان از رفتار والدین خود سرمشق و الگو می گیرند.